APORTE PARA O ESTUDO HISTÓRICO DA FONTE VELLA (MONDOÑEDO, LUGO). TRES MOMENTOS DA EVOLUCIÓN DO EDIFICIO DA FONTE VELLA: 1762, 1882 E 1913

Resumo: No presente artigo achégase un aporte sobre a evolución histórica e construtiva da Fonte Vella analizando tres documentos que lle fan referencia e que pretenden levar luz sobre pequenos aspectos deste monumento mindoniense. Non pretende ser a súa historia completa e detallada senón achegar un pouco máis de luz sobre a súa evolución.

Fonte Vella


Introdución.

As orixes do aproveitamento do manancial que abastece a Fonte Vella son incertas. Moi probablemente se dea dende os primeiros momentos de ocupación da área do seu entorno e tamén da zona da actual Praza da Catedral que, no momento actual, poderiamos situar arredor do século III d. C., mais non temos datos, nin documentais nin arqueolóxicos, que podan sustentar esta hipótese de aproveitamento tan antigo.

O que si podemos ver, son unhas primeiras referencias á súa existencia aló polo século XIII1 que as recolle García Doural (García et Al., 2005) nun traballo sobre a Fonte Vella.

A coñecida como Fonte Vella é un manancial que recolle auga, nun punto baixo de Mondoñedo, procedente a zona de Barbeitas e Rigueira, por onde baixa tamén o Río do Sisto.

Nas orixes, tal como nos di a documentación, esta fonte era unha captación a modo de balsa que non abastecía correctamente aos veciños da cidade.

Ante isto, o bispo Diego de Soto (1546-1549) asume a reforma da fonte creando unha infraestrutura que mellora a captación e fai que verta as augas a través de catro canos, superando así o modelo anterior que se enturbaba con facilidade e non era salubre.

Mellora, este bispo, a infraestrutura da fonte e crea unha pequena praza ao seu arredor. Así se recolle nun documento manuscrito do que hai publicada copia (case facsímile) a cargo de Cal Pardo (Cal, 1988).

Trátase da publicación do manuscrito existente no Arquivo da Catedral de Mondoñedo (Armario 3, n.53) do ano 1550 sobre o pontificado de Diego de Soto, elaborado polo secretario do mesmo, Lope de Frías.

Así na páx. 422 da citada publicación, sobre a Fonte, dinos (transcrición imaxe do documento orixinal publicado, en concreto do parágrafo referido á fonte)

Fuente.

La ciudad tenía una fuente de muy buen agua hecha a manera de valsa algunas vezes se agotava, el obispo mi Sr. hizo hazer otra mas abaxo con quatro caños los dos de tornillo por lo qual nunca falta agua, y es de las mejores fuentes que ay en el reiyno de Galizia, delante della hizo hazer una plaça y gradas para baxar a la fuente

 

Este, polo que se desprende deste breve documento, crea unha estrutura pétrea entorno á fonte que, a grandes trazos, é a que se conserva hoxe.

Así temos a edificación exterior, cun pórtico con bóveda troncocónica, posúe unha fachada na que se poden ver dous escudos do bispo Diego de Soto a ambos lados da mesma. Sobre o arco unha cartela fundacional que conmemora o remate da construción e que lle pon data a esta no ano 1548 e, coroando a edificación, o escudo imperial, coa aguia bicéfala, de Carlos I de Habsburgo.

En orixe, a construción de Diego de Soto contaba, ao parecer, con dúas partes ao igual que hoxe en día. A exterior antes descrita, e unha interior, detrás da fachada, onde se recollían as augas de diversos mananciais que vertían a este lugar.

A parte posterior, cuberta, no que sería a zona de captación, parece que non sufriu grandes cambios ata os nosos días e, pola contra, a parte anterior “de fachada” por así dicilo, xunto cos seus laterais, si que podemos indicar que ten varios cambios visibles e documentados co paso do tempo.

 

Fins do século XVIII

Unha boa referencia que temos é o ano 1762, cando o enxeñeiro militar Martín Gabriel é desprazado pola Coroa a Mondoñedo, a raíz dunhas inundacións de gran entidade que sufrira a cidade e o concello o ano anterior (AHM – Carpeta 2317).

A razón de usar aquí esta referencia é porque un dos lugares máis afectados foi a actual rúa da Fonte da cidade, que discorre ao pé da Fonte Vella e que sufriu os efectos da enchente do río do Sisto provocando grandes asolagamentos, varias mortes e a ruína de edificios como o Macelo da cidade.

Martín Gabriel foi desprazado a Mondoñedo coa encomenda de analizar a situación e dar solucións a este problema coas augas do río do Sisto que asolagaban esta zona da cidade de xeito regular.

Para iso, elabora un completo informe de situación e propón unha serie de actuacións a levar a cabo para darlle solución ao problema das inundacións regulares que se sufrían na zona. Dentro deste traballo, inclúe unha serie de planos da zona con gran detalle e neles podemos observar un esquema da Fonte Vella.

 

Recorte do plando elaborado por Martín Gabriel en 1762

 

No plano que antecede, datado en 1762 (AHM-2317) e elaborado por Marín Gabriel, apréciase un amplo espazo ovalado coloreado dun ton azulado que respondería a unha zona de auga –mesma cor que usa no lugar por onde sitúa o río do Sisto- e amosa dúas escadas de baixada laterais que correrían paralelas, ou iso parece, á fachada principal da fonte.

Obsérvase un esquema, visto en planta, para o acceso a modo de grada, pero as escaleiras que debuxa serían de baixada a ambos lados. Segundo o biógrafo de Diego de Soto, que citamos antes, fala de “gradas” para baixar e no século XIX, cando se reformarán de novo as mesmas indicarán que se modificará completamente o seu “estado actual revistiendo la elíptica”. Non é descartable que o acceso orixinal teña forma de grada máis as escaleiras sexan só laterais como marca Martín Gabriel nos seus documentos.

Non temos referencias á parte posterior neste expediente e, por outra banda, non se indican obras na edificación máis aló de limpala de todos os residuos acumulados pola riada na mesma.

Aparentemente ata este momento non debeu sufrir grandes obras agás os mantementos propios que debía precisar cada certo tempo.

 

Finais do século XIX. Ano de 1882.

Nos finais do século XIX, si se levou a cabo unha importante reforma no exterior da Fonte Vella, no que sería o acceso e a zona de recollida de auga por parte da poboación.

No ano 1882 decídese, dende o Concello, modificar o acceso á fonte mudando as escadas de entrada e reformando a pía onde se colocaban os recipientes para recoller auga (AHM-Carpeta 1627). Este novo acceso do século XIX é o que chegará aos nosos días.

Nesta obra, dise que se modificarán as escaleiras de acceso: “La forma de dicha escalera se variará completamente del estado actual revistiendo la elíptica conforme al adjunto plano al cual se ajustará su construcción

 

Plano das obras de 1882 na Fonte Vella (AHM-1627)

 

E describe como deberán ser os chanzos da nova escaleira con todo luxo de detalles:

“Las huellas o pasos de cada uno de los peldaños serán hechos de lastras de las canteras de la Trinidad lo más blancas posible. Sus dimensiones en longitud lo más largas que salgan, particularmente para las huellas de ingreso de los castados y centro, no pudiendo bajar las menores de 1 metro y 0,50 centímetros de ancho con 0,07 de espesor. Se procurará que las uniones sean a punta encontrada con las de los peldaños inferiores y superiores.

Estas lastras también serán sentadas en cal y arena. Sus caras superior e inferior se labrarán, las primeras a pico y escota y las segundas a pico basto a fin de que sientan a hueso con el macizo de la contrahuella. Por la parte anterior, o frente, resultarán del revoque que la ha de recibir la paredilla de contrahuella, 0,03 centímetros, muertas las aristas, o sea formando foro. La altura de cada peldaño será de 0,18 centímetros y su ancho con la parte de resalto 0,33. El primero o de arranque, como se observará en el plano horizontal, presenta en el vano que proyecta el arco de la fuente; y el segundo queda interrumpido por la sección curva que indica un asiento que se ha de hacer a los lados de doble altura de cada peldaño; y luego paralelos al fondo y contiguos a los caños, dos paredones uno de cada lado de altura de cuatro peldaños, o bien 0,72 centímetros sobre el nivel de la plataforma.”

Indica que se colocarán laxas de pedra tamén na contorna da fonte:

El pavimento o meseta inferior también se ha de solar con lastras de la (canteira da) Trindad o de (canteira de) Reiriz lo más largas y anchas posible…

E descríbese como serán os materiais a empregar así como as características do novo sumidoiro onde caerá a auga e a protección que este terá sobre el para poder apoiar os recipientes nos que se colle auga:

“…renovando también el actual sumidero desgastado con el tiempo por otro de ancho y espesor 0,30 (centímetros) en forma de aguadero o un espesor como el que existe, aunque con un pequeño resalto a la mitad de la altura de un hueco a fin de sentar en él una parrilla de hierro entabletado para evitar el desgaste con el fondo de las cubetas o sellas.”

Engádense tamén dous “petriles” que marcan tres puntos de entrada cara á fonte dende o primeiro paso das escaleiras que, en orixe, estaba planificado que fosen de mampostería:

“En la última mesilla o peldaño superior que tendrá por cara posterior una pequeña contrahuella del mismo espesor que la piedra de la huella, a fin de evitar que las aguas pluviales no afluyan a la fuente por las entradas, se colocarán dos petriles de mampostería hecha también con mezcla de cal y arena de 0,42 centímetros de altura por treinta de espesor con cubiertas de Reiriz de la misma clase que los peldaños, y el largo el que marca el plano poco más o menos con tal de que queden expeditas las tres entradas en el eje de una de las cuales, la de la fuente, que por lo mismo es más abierta, se colocará la columna de hierro que soporta el farol que allí.

Adosado al muro que cierra la fuente se colocarán, siguiendo la línea de dichos petriles otros dos pequeños a guisa de guardacantones a fin de limitar más artísticamente las entradas laterales. Los paramentos de todos estos petriles llevarán igualmente su correspondiente revoque o enlucido”

Pero que logo serán de granito coa aprobación da correspondente comisión:

“El cambio de petriles de cantería por los de mampostería que estaban indicados fue cosa convenida entre el contratista y la Comisión por considerarlos más estables y respecto de no haberse colocado estos simétricos ha sido por no falsear las estribaciones del pilón adyacente”

Estes serán os que aínda se conserven hoxe colocados sobre a escaleira superior de acceso á fonte.

Nesta obra colocábase un poste metálico para manter o farol que ilumina a zona, pero este xa non se conserva.

 

Comezos do século XX. Ano de 1913

No ano 1911, acórdase no concello proceder a examinar a Fonte Vella manter a súa auga en perfecto estado e iníciase así un expediente (AHM-Carpeta 1627) cun certificado de secretaría que di literalmente o seguinte:

“También se acordó que la Comisión de Policía urbana examinase con detenimiento la fuente vieja y edificios contiguos, para proponer al Ayuntamiento los reparos y obras que será necesario ejecutar, a fin de mantener la pureza y manantial del agua y evitar su alteración por las innovaciones que hayan introducido los dueños de las casas inmediatas, o por existir en las mismas pozos, cloacas o depósitos de sustancias perjudiciales, cuyas filtraciones pudieran infeccionar la expresada fuente”

Asinado a 24 de abril do 1911 polo secretario dese momento Constantino Sáchez.

Con iso arranca un proceso que da lugar á creación dunha comisión que fará unha revisión da zona, con detalle, que nos amosa que na fonte había resto de lixo e filtracións de diversa índole. O informe desta comisión asíanse con data de 4 de marzo de 1913.

Sobre o lixo, detectan restos nas cubertas:

A poco de haberse iniciado este expediente de la higienización de la Fuente vieja, concurrió esta Comisión a informarse sobre el terreno de todo lo que pudiera contribuir a infeccionar las aguas que para aquella discurren. Principiando en la parte externa, trató de inquerir de donde pudieran provenir varios trastos de loza, latas, trapos de los que son arrojados sobre el tejado que cubre una amplia galería abovedada y otras menores y menos extensas donde existe la toma de agua de varios manantiales que a aquella surten…”

E solicitaron aos veciños que deixaran que tirar restos, salvo pena de multa de collelos realizando esta actividade.

Citan tamén filtracións das recollidas de pluviais das construcións veciñas e tentan solucionar o problema no momento, grazas a que a comisión ía acompañada dun fontaneiro:

“Reconocido luego un sumidero existente (…) por el que se reciben las aguas pluviales de dos zaguanes pertenecientes a la trasera de las casas mencionadas, se ha observado que se podían filtrar por entre las losas que cubren el repetido tejado; y aunque la capa intermedia hasta la galería abovedada es bastante gruesa, a fin de evitar la temida filtración, se trató de resacar esta parte, encomendando al fontanero que acompañaba a la Comisión la colocación de una baldosa debajo de dicho mechinal y de paso el encintado con cemento de las losas del tejado, labor que el empleado referido ejecutó concienzudamente, a satisfacción de aquella (a satisfacción da comisión).”

E, por suposto, detectaron filtracións de augas fecais, dende as captacións da parte dereita da fonte (na zona oeste) que comprobaron colocando unhas lousas limpas no lugar para ver si se manchaba e en que circunstancias:

“Reconocida después la galería transversal interior donde se embalsa el agua que surte a la fuente, de cuya galería parten otras menores en sentido de su eje para recoger el agua de varios manantiales, a derecha e izquierda y en que se enchufa en sentido perpendicular a dicho eje, otra galería de menores dimensiones para dar salida a la que afluye a la fuente (…), se ha comprobado que los manantiales del lado de la derecha entrando, que son tres uno mayor central y dos a los lados y tienen origen en el subsuelo de la casa de Doña (…), dejan en depósito más légamo o detritus que los restantes, cuya circunstancia hizo entrar la duda de si habría filtraciones de la parte superior procedentes de algún retrete o cuadra (…). (Para que) no diese lugar a tal sospecha, se convino en colocar en el suelo, debajo del agua, varios fragmentos de pizarra limpia hasta ver si los detritos sucesivos la empañaban más o menos pronto. Y efectivamente examinados estos hace unos pocos días, se ha visto que se empañaron”

Dado que, como era de supoñer, se recolle lixo nestas lousas, procédese a inspeccionar a propiedade para ver cal era o problema:

“y entonces reunida convenientemente la Comisión, procedió, de acuerdo con la dueña de la casa y su actual marido, a examinar las dependencias que se hallan encima de dichos manantiales que son tres; un patio de ingreso, una tienda adyacente al mismo y una cuadra. Esta que es la sospechosa, mide diez y seis metros y medio cuadrados y está rebajada del pavimento del patio y tienda treinta y cinco centímetros en lo más hundido. Por unas lajas que conserva en el hastial de la pared que limita el zaguán de la fuente, de adivina que fue trastienda y tuvo por lo tanto baldosas. La dueña protesta que cuando entró en la casa hace más de treinta años, ya tenía tal destino de cuadra, dicha dependencia. Además atraviésala lamiendo la opuesta pared medianera de la casa que sigue, y siguiendo por el patio a desaguar en la cañería pública, un caño de desagüe de los retretes y que además está encargada de recibir las aguas pluviales de un patio a donde afluyen los tejados traseros y varias casas de aquella manzana, cuyas aguas, cuando son torrenciales, y arrastran lodo y otras porquerías, llegan a obstruir este conducto y tiene por necesidad que desbordarse en dicha cuadra donde se estanca hasta vencer el nivel del patio, según afirman los propietarios dueños.”

E, tras diso, ditar solución para evitar así novas filtracións e contaminación da Fonte Vella:

“…en primer lugar, levantar dicho cauce en la parte que atraviesa la cuadra, si es que no se ha de inutilizar, limpiar esta del detritus del estiércol, y sobre el suelo limpio hacer un encachado de hormigón hidráulico, de quince centímetros de espesor mínimo con una pendiente de diez grados hacia el patio y tienda susodichos; y en un punto determinado que pudiera ser el eje de la puerta de ingreso a la cuadra, hacer un cauce de desagüe hacia la calle enlazado con el de los retretes. Rehacer sobre el encachado propuesto agrandándolo, el cauce proveniente de los retretes y aguas pluviales examinando de paso la parte del mismo que atraviesa el patio agrandándolo igualmente y perfeccionándolo, si fuese menester.

Con esta reforma bien ejecutada cree la Comisión que podrá conseguirse el objeto apetecido de vitar todo contacto infeccioso con el agua de la repetida fuente, que tanta aceptación tiene para el vecindario.”

Como era preceptivo, este informe apróbase no concello, notifícaselle aos propietarios para que executen as obras pertinentes e, cando está a traballar no lugar o fontaneiro, descobre unha nova filtración que entra nesta vivenda procedente da do veciño. Co que se presenta un escrito no concello, dirixido ao Alcalde, comunicando o asunto con data de 14 de marzo de 1913:

“… hacer la limpieza preparartoria del encachado hidráulico que se ha de construir en una cuadra propia de la casa de Doña (…) se ha descubierto una filtración de agua (…) proveniente de la casa contigua (…) me apresuro a comunicarle a fin de que se disponga con toda urgencia (…)que la Comisión de Obras de la Excma. Corporación de su digna presidencia se persone e informase de lo que el que inscribe acaba de manifestar.”

Isto pon en marcha o concello que estaba moi disposto a solucionar os problemas de contaminación da fonte. A Comisión de Obras visita a casa denunciada e emite informe concluíndo que o lugar en cuestión estaba nun estado bastante lamentable, cunha corte que era literalmente unha latrina. Tamén indican as obras que se deben facer para solucionar o problema en cuestión:

“…con permiso de la dueña de la casa adyacente, Doña (…), entraron a examinar, próximamente a la misma distancia del punto en que se verifica la filtración descubierta, encontrándose con otra cuadra que no merece otro nombre que el de ciénaga de la que, si no hay que apartar la vista con horror, el estómago más templado no resiste el asco. Con decir que viene a ser la letrina de la casa para su dueña y huéspedes que son, por lo regular, los que llamamos vulgarmente carta-rutas, a causa de hallarse inutilizado el retrete, está dicho lo bastante.

Se hace pues necesario, en primer lugar, que se arregle el retrete verdad, que está obstruido, y luego hacer la limpieza de la cuadra de que se trata y sanearla del modo que se propuso y acordó para la (casa do lado)”.

Xunto con este completo informe achégase un plano da zona datado en 3 de marzo de 1913 no que se debuxan as bóvedas posteriores e as captacións existentes.

Nel pódese ver como a fonte conta con catro captacións de auga, tres ao oeste e unha ao leste, e unha única saída da mesma cara á parte onde esta o actual cano da mesma. Vese como as captacións recollen auga que pasa por debaixo das casas adxacentes e como conflúen no espazo aberto baixo a gran bóveda de canón que dataría do século XVI.

O piso desta zona abovedada era un espazo no que circulaba a auga libremente encamiñada á verter pola zona dos canos, tamén se pode ver como no exterior da bóveda había un muro alto que reforzaría, por atrás, a parte monumental da fonte, por así dicilo, e, por último, no lateral oeste documéntase un “abrevadero” como se cita no documento, que logo debeu de ser eliminado.

 

Plano da Fonte Vella do ano 1913 (AHM-1627)

 

Conclusión.

Con este breve artigo preténdese achegar un anaco máis da historia da Fonte Vella que complete o amplo abano de publicacións que hai sobre ela.

É un aporte que tenta amosar que o aspecto que hoxe presenta a fonte foi algo ao que se chegou co paso do tempo. Así as obras de 1882 déronlle, en esencia, o aspecto final no que refire ao acceso aos canos, pois tanto escaleiras como “petriles” son, a día de hoxe, os mesmos que se citan na documentación.

No relativo á parte abovedada, parece que é a mesma dende o século XVI. O que si cambiará, pero xa no século XX, será o feito de que o piso, na actualidade, está empedrado e que os ollos das captacións tapados, aínda que segue a correr auga pola fonte e hoxe pode escoitarse cantar baixo os pés se un está na parte do cano.

Por iso tamén o documento do 1913 ten interese, pois danos unha imaxe fixa de como estaba a fonte pouco antes de que se procedese á súa clausura definitiva e tamén nos permite ver que a historia da Fonte Vella non é só a do edificio en si mesmo, xa que ten unha infraestrutura soterrada, que forma parte del, como son as captacións de auga dos catro mananciais que discorren baixo as casas veciñas, e que son fundamentais para entender a súa evolución, pois estes son a fonte. Eles son o motivo final polo que existe o edificio que hoxe coñecemos como Fonte Vella.

A finalidade de todo o que se fai na fonte é para protexer estes cursos de auga, en tanto en canto este manancial se vai constituír como algo fundamental para Mondoñedo e, sobre todo, para a xentes desta área. E será por isto que se xere tanta preocupación para mantela en estado óptimo, tanto no bispado, como no concello ou na veciñanza.

De aí que Diego de Soto fixera as obras de mellora, de aí que xa no século XX se impoña a realización de obras de impermeabilización das filtracións aos veciños do arredor, pero, con todo, estes esforzos finais do século pasado non deberon de ser eficaces pois só tres anos despois destes arranxos, ano de 1916, péchase a fonte por unha nova epidemia, neste caso de Tifus (García, 2015).

A partir deste feito e, unha vez instalada a auga da traída nos domicilios, nos finais da década dos vinte, a fonte perde un pouco a súa esencia ao comezar a verter auga igual á das casas, porque se conectará á rede xeral, deixando que a fonte discorra por debaixo do conxunto.

Tamén mudará o aspecto exterior con dous casetos construídos aos lados: unha carnicería ao oeste e a forxa do concello ao leste e que se manterán ata a década dos anos oitenta do século XX no que o conxunto toma a forma definitiva que presenta a día de hoxe.

 

Notas

(1)- Cita García Doural (García et Al, 2005) para o ano 1263 que “el canónigo presbítero Pedro Pelayo de Bretoña, deja al cabildo cinco sueldos leoneses sobre una casa situada “en el camino que va del Hospital de San Pablo a la fuente”” segundo documentación consulta polos autores para o artigo aquí indicado. Confirmando neste momento a súa existencia.

 

Fontes.

Arquivo Histórico do Concello de Mondoñedo (AHM). Carpeta 2317. Anos 1761-1780. Expediente das inundacións sufridas na cidade no ano 1761 e desenrolo das obras para arranxar os danos causadas por estas e os problemas estruturais que daban lugar a estas enchentes dentro da cidade.

Arquivo Histórico do Concello de Mondoñedo (AHM). Carpeta 1627. Obras de remodelación na Fonte Vella: escaleiras e accesos do ano 1882.

Arquivo Histórico do Concello de Mondoñedo (AHM). Carpeta 1627. Obras de arranxo de edificios e cano na Fonte Vella: Comezo do expediente do ano 1911. Plano e informes do ano 1913.


Bibliografía.

Cal Pardo, Enrique (1988), "Historia del pontificado de D. Diego de Soto", Estudios Mindonienses: Anuario de estudios histórico-teológicos de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol, n.4º, páxs. 339-437, Salamanca.

Crespo Prieto, Rosalía (1988), "La “Fonte Vella” de Mondoñedo", Estudios Mindonienses: Anuario de estudios histórico-teológicos de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol, n.º4, páxs. 309-337, Salamanca.

García Doural, Andrés e Rúa Veloso, Olalla, (2005), "Historia de la Fonte Vella de Mondoñedo", Estudios Mindonienses: Anuario de estudios histórico-teológicos de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol, n.º 21, páxs. 805-811, Salamanca.

García Doural, Andrés (2015), "Aguas Contaminadas" en Miscelánea Mindoniense (blog) http://www.blogoteca.com/doural/index.php?cod=137293

Comentarios

Entradas populares de este blog

LA CASA SANTOMÉ DE MONDOÑEDO

APUNTES DE LA FAMILIA DE D. JOSÉ VILLAAMIL Y CASTRO EN MONDOÑEDO

LOS VEIGA VALENZANO Y ALGUNOS FAMILIARES