APORTE PARA O ESTUDO HISTÓRICO DA FONTE VELLA (MONDOÑEDO, LUGO). TRES MOMENTOS DA EVOLUCIÓN DO EDIFICIO DA FONTE VELLA: 1762, 1882 E 1913
Resumo: No presente artigo achégase un aporte sobre a evolución histórica e construtiva da Fonte Vella analizando tres documentos que lle fan referencia e que pretenden levar luz sobre pequenos aspectos deste monumento mindoniense. Non pretende ser a súa historia completa e detallada senón achegar un pouco máis de luz sobre a súa evolución.
![]() |
Fonte Vella |
Introdución.
As orixes do aproveitamento do manancial que abastece a
Fonte Vella son incertas. Moi probablemente se dea dende os primeiros momentos
de ocupación da área do seu entorno e tamén da zona da actual Praza da Catedral
que, no momento actual, poderiamos situar arredor do século III d. C., mais non
temos datos, nin documentais nin arqueolóxicos, que podan sustentar esta
hipótese de aproveitamento tan antigo.
O que si podemos ver, son unhas primeiras referencias á
súa existencia aló polo século XIII1 que as recolle García Doural
(García et Al., 2005) nun traballo sobre a Fonte Vella.
A coñecida como Fonte Vella é un manancial que recolle
auga, nun punto baixo de Mondoñedo, procedente a zona de Barbeitas e Rigueira,
por onde baixa tamén o Río do Sisto.
Nas orixes, tal como nos di a documentación, esta fonte
era unha captación a modo de balsa que non abastecía correctamente aos veciños
da cidade.
Ante isto, o bispo Diego de Soto (1546-1549) asume a
reforma da fonte creando unha infraestrutura que mellora a captación e fai que
verta as augas a través de catro canos, superando así o modelo anterior que se
enturbaba con facilidade e non era salubre.
Mellora, este bispo, a infraestrutura da fonte e crea
unha pequena praza ao seu arredor. Así se recolle nun documento manuscrito do
que hai publicada copia (case facsímile) a cargo de Cal Pardo (Cal, 1988).
Trátase da publicación do manuscrito existente no Arquivo
da Catedral de Mondoñedo (Armario 3, n.53) do ano 1550 sobre o pontificado de
Diego de Soto, elaborado polo secretario do mesmo, Lope de Frías.
Así na páx. 422 da citada publicación, sobre a Fonte,
dinos (transcrición imaxe do documento orixinal publicado, en concreto do
parágrafo referido á fonte)
“Fuente.
La ciudad tenía una fuente de muy buen agua hecha a manera de valsa algunas
vezes se agotava, el obispo mi Sr. hizo hazer otra mas abaxo con quatro caños
los dos de tornillo por lo qual nunca falta agua, y es de las mejores fuentes
que ay en el reiyno de Galizia, delante della hizo hazer una plaça y gradas
para baxar a la fuente”
Este, polo que se desprende deste breve documento, crea
unha estrutura pétrea entorno á fonte que, a grandes trazos, é a que se
conserva hoxe.
Así temos a edificación exterior, cun pórtico con bóveda
troncocónica, posúe unha fachada na que se poden ver dous escudos do bispo
Diego de Soto a ambos lados da mesma. Sobre o arco unha cartela fundacional que
conmemora o remate da construción e que lle pon data a esta no ano 1548 e, coroando
a edificación, o escudo imperial, coa aguia bicéfala, de Carlos I de Habsburgo.
En orixe, a construción de Diego de Soto contaba, ao
parecer, con dúas partes ao igual que hoxe en día. A exterior antes descrita, e
unha interior, detrás da fachada, onde se recollían as augas de diversos
mananciais que vertían a este lugar.
A parte posterior, cuberta, no que sería a zona de
captación, parece que non sufriu grandes cambios ata os nosos días e, pola
contra, a parte anterior “de fachada” por así dicilo, xunto cos seus laterais, si
que podemos indicar que ten varios cambios visibles e documentados co paso do
tempo.
Fins do século XVIII
Unha boa referencia que temos é o ano 1762, cando o
enxeñeiro militar Martín Gabriel é desprazado pola Coroa a Mondoñedo, a raíz
dunhas inundacións de gran entidade que sufrira a cidade e o concello o ano
anterior (AHM – Carpeta 2317).
A razón de usar aquí esta referencia é porque un dos
lugares máis afectados foi a actual rúa da Fonte da cidade, que discorre ao pé
da Fonte Vella e que sufriu os efectos da enchente do río do Sisto provocando
grandes asolagamentos, varias mortes e a ruína de edificios como o Macelo da
cidade.
Martín Gabriel foi desprazado a Mondoñedo coa encomenda
de analizar a situación e dar solucións a este problema coas augas do río do
Sisto que asolagaban esta zona da cidade de xeito regular.
Para iso, elabora un completo informe de situación e
propón unha serie de actuacións a levar a cabo para darlle solución ao problema
das inundacións regulares que se sufrían na zona. Dentro deste traballo, inclúe
unha serie de planos da zona con gran detalle e neles podemos observar un
esquema da Fonte Vella.
![]() |
Recorte do plando elaborado por Martín Gabriel en 1762 |
No plano que antecede, datado en 1762 (AHM-2317) e
elaborado por Marín Gabriel, apréciase un amplo espazo ovalado coloreado dun
ton azulado que respondería a unha zona de auga –mesma cor que usa no lugar por
onde sitúa o río do Sisto- e amosa dúas escadas de baixada laterais que
correrían paralelas, ou iso parece, á fachada principal da fonte.
Obsérvase un esquema, visto en planta, para o acceso a
modo de grada, pero as escaleiras que debuxa serían de baixada a ambos lados.
Segundo o biógrafo de Diego de Soto, que citamos antes, fala de “gradas” para
baixar e no século XIX, cando se reformarán de novo as mesmas indicarán que se
modificará completamente o seu “estado actual revistiendo la elíptica”. Non é
descartable que o acceso orixinal teña forma de grada máis as escaleiras sexan
só laterais como marca Martín Gabriel nos seus documentos.
Non temos referencias á parte posterior neste expediente
e, por outra banda, non se indican obras na edificación máis aló de limpala de
todos os residuos acumulados pola riada na mesma.
Aparentemente ata este momento non debeu sufrir grandes obras
agás os mantementos propios que debía precisar cada certo tempo.
Finais do século XIX. Ano de 1882.
Nos finais do século XIX, si se levou a cabo unha
importante reforma no exterior da Fonte Vella, no que sería o acceso e a zona
de recollida de auga por parte da poboación.
No ano 1882 decídese, dende o Concello, modificar o
acceso á fonte mudando as escadas de entrada e reformando a pía onde se
colocaban os recipientes para recoller auga (AHM-Carpeta 1627). Este novo
acceso do século XIX é o que chegará aos nosos días.
Nesta obra, dise que se modificarán as escaleiras de
acceso: “La forma de dicha escalera se
variará completamente del estado actual revistiendo la elíptica conforme al
adjunto plano al cual se ajustará su construcción”
![]() |
Plano das obras de 1882 na Fonte Vella (AHM-1627) |
E describe como deberán ser os chanzos da nova escaleira
con todo luxo de detalles:
“Las huellas o pasos de cada uno de los peldaños serán hechos de lastras de
las canteras de la Trinidad lo más blancas posible. Sus dimensiones en longitud
lo más largas que salgan, particularmente para las huellas de ingreso de los
castados y centro, no pudiendo bajar las menores de 1 metro y 0,50 centímetros
de ancho con 0,07 de espesor. Se procurará que las uniones sean a punta
encontrada con las de los peldaños inferiores y superiores.
Estas lastras también serán sentadas en cal y arena. Sus caras superior e
inferior se labrarán, las primeras a pico y escota y las segundas a pico basto
a fin de que sientan a hueso con el macizo de la contrahuella. Por la parte
anterior, o frente, resultarán del revoque que la ha de recibir la paredilla de
contrahuella, 0,03 centímetros, muertas las aristas, o sea formando foro. La
altura de cada peldaño será de 0,18 centímetros y su ancho con la parte de
resalto 0,33. El primero o de arranque, como se observará en el plano
horizontal, presenta en el vano que proyecta el arco de la fuente; y el segundo
queda interrumpido por la sección curva que indica un asiento que se ha de
hacer a los lados de doble altura de cada peldaño; y luego paralelos al fondo y
contiguos a los caños, dos paredones uno de cada lado de altura de cuatro
peldaños, o bien 0,72 centímetros sobre el nivel de la plataforma.”
Indica que se colocarán laxas de pedra tamén na contorna
da fonte:
“El pavimento o
meseta inferior también se ha de solar con lastras de la (canteira da) Trindad o de (canteira de) Reiriz lo más largas y anchas posible…”
E descríbese como serán os materiais a empregar así como as
características do novo sumidoiro onde caerá a auga e a protección que este
terá sobre el para poder apoiar os recipientes nos que se colle auga:
“…renovando también el actual sumidero desgastado con el tiempo por otro de
ancho y espesor 0,30 (centímetros) en forma de aguadero o un espesor como el
que existe, aunque con un pequeño resalto a la mitad de la altura de un hueco a
fin de sentar en él una parrilla de hierro entabletado para evitar el desgaste
con el fondo de las cubetas o sellas.”
Engádense tamén dous “petriles” que marcan tres puntos de
entrada cara á fonte dende o primeiro paso das escaleiras que, en orixe, estaba
planificado que fosen de mampostería:
“En la última mesilla o peldaño superior que tendrá por cara posterior una
pequeña contrahuella del mismo espesor que la piedra de la huella, a fin de
evitar que las aguas pluviales no afluyan a la fuente por las entradas, se
colocarán dos petriles de mampostería hecha también con mezcla de cal y arena
de 0,42 centímetros de altura por treinta de espesor con cubiertas de Reiriz de
la misma clase que los peldaños, y el largo el que marca el plano poco más o
menos con tal de que queden expeditas las tres entradas en el eje de una de las
cuales, la de la fuente, que por lo mismo es más abierta, se colocará la
columna de hierro que soporta el farol que allí.
Adosado al muro que cierra la fuente se colocarán, siguiendo la línea de
dichos petriles otros dos pequeños a guisa de guardacantones a fin de limitar
más artísticamente las entradas laterales. Los paramentos de todos estos
petriles llevarán igualmente su correspondiente revoque o enlucido”
Pero que logo serán de granito coa aprobación da
correspondente comisión:
“El cambio de petriles de cantería por los de mampostería que estaban
indicados fue cosa convenida entre el contratista y la Comisión por
considerarlos más estables y respecto de no haberse colocado estos simétricos
ha sido por no falsear las estribaciones del pilón adyacente”
Estes serán os que aínda se conserven hoxe colocados
sobre a escaleira superior de acceso á fonte.
Nesta obra colocábase un poste metálico para manter o
farol que ilumina a zona, pero este xa non se conserva.
Comezos do século XX. Ano de 1913
No ano 1911, acórdase no concello proceder a examinar a
Fonte Vella manter a súa auga en perfecto estado e iníciase así un expediente
(AHM-Carpeta 1627) cun certificado de secretaría que di literalmente o
seguinte:
“También se acordó que la Comisión de Policía urbana examinase con
detenimiento la fuente vieja y edificios contiguos, para proponer al
Ayuntamiento los reparos y obras que será necesario ejecutar, a fin de mantener
la pureza y manantial del agua y evitar su alteración por las innovaciones que
hayan introducido los dueños de las casas inmediatas, o por existir en las
mismas pozos, cloacas o depósitos de sustancias perjudiciales, cuyas
filtraciones pudieran infeccionar la expresada fuente”
Asinado a 24 de abril do 1911 polo secretario dese
momento Constantino Sáchez.
Con iso arranca un proceso que da lugar á creación dunha
comisión que fará unha revisión da zona, con detalle, que nos amosa que na
fonte había resto de lixo e filtracións de diversa índole. O informe desta
comisión asíanse con data de 4 de marzo de 1913.
Sobre o lixo, detectan restos nas cubertas:
“A poco de
haberse iniciado este expediente de la higienización de la Fuente vieja,
concurrió esta Comisión a informarse sobre el terreno de todo lo que pudiera
contribuir a infeccionar las aguas que para aquella discurren. Principiando en
la parte externa, trató de inquerir de donde pudieran provenir varios trastos
de loza, latas, trapos de los que son arrojados sobre el tejado que cubre una
amplia galería abovedada y otras menores y menos extensas donde existe la toma
de agua de varios manantiales que a aquella surten…”
E solicitaron aos veciños que deixaran que tirar restos,
salvo pena de multa de collelos realizando esta actividade.
Citan tamén filtracións das recollidas de pluviais das
construcións veciñas e tentan solucionar o problema no momento, grazas a que a
comisión ía acompañada dun fontaneiro:
“Reconocido luego un sumidero existente (…) por el que se reciben las aguas
pluviales de dos zaguanes pertenecientes a la trasera de las casas mencionadas,
se ha observado que se podían filtrar por entre las losas que cubren el
repetido tejado; y aunque la capa intermedia hasta la galería abovedada es
bastante gruesa, a fin de evitar la temida filtración, se trató de resacar esta
parte, encomendando al fontanero que acompañaba a la Comisión la colocación de
una baldosa debajo de dicho mechinal y de paso el encintado con cemento de las
losas del tejado, labor que el empleado referido ejecutó concienzudamente, a
satisfacción de aquella (a
satisfacción da comisión).”
E, por suposto, detectaron filtracións de augas fecais,
dende as captacións da parte dereita da fonte (na zona oeste) que comprobaron
colocando unhas lousas limpas no lugar para ver si se manchaba e en que circunstancias:
“Reconocida después la galería transversal interior donde se embalsa el
agua que surte a la fuente, de cuya galería parten otras menores en sentido de
su eje para recoger el agua de varios manantiales, a derecha e izquierda y en
que se enchufa en sentido perpendicular a dicho eje, otra galería de menores
dimensiones para dar salida a la que afluye a la fuente (…), se ha comprobado
que los manantiales del lado de la derecha entrando, que son tres uno mayor
central y dos a los lados y tienen origen en el subsuelo de la casa de Doña (…),
dejan en depósito más légamo o detritus que los restantes, cuya circunstancia
hizo entrar la duda de si habría filtraciones de la parte superior procedentes
de algún retrete o cuadra (…). (Para
que) no diese lugar a tal sospecha, se
convino en colocar en el suelo, debajo del agua, varios fragmentos de pizarra
limpia hasta ver si los detritos sucesivos la empañaban más o menos pronto. Y
efectivamente examinados estos hace unos pocos días, se ha visto que se
empañaron”
Dado que, como era de supoñer, se recolle lixo nestas
lousas, procédese a inspeccionar a propiedade para ver cal era o problema:
“y entonces reunida convenientemente la Comisión, procedió, de acuerdo con
la dueña de la casa y su actual marido, a examinar las dependencias que se
hallan encima de dichos manantiales que son tres; un patio de ingreso, una
tienda adyacente al mismo y una cuadra. Esta que es la sospechosa, mide diez y
seis metros y medio cuadrados y está rebajada del pavimento del patio y tienda
treinta y cinco centímetros en lo más hundido. Por unas lajas que conserva en
el hastial de la pared que limita el zaguán de la fuente, de adivina que fue
trastienda y tuvo por lo tanto baldosas. La dueña protesta que cuando entró en
la casa hace más de treinta años, ya tenía tal destino de cuadra, dicha
dependencia. Además atraviésala lamiendo la opuesta pared medianera de la casa
que sigue, y siguiendo por el patio a desaguar en la cañería pública, un caño
de desagüe de los retretes y que además está encargada de recibir las aguas
pluviales de un patio a donde afluyen los tejados traseros y varias casas de
aquella manzana, cuyas aguas, cuando son torrenciales, y arrastran lodo y otras
porquerías, llegan a obstruir este conducto y tiene por necesidad que
desbordarse en dicha cuadra donde se estanca hasta vencer el nivel del patio,
según afirman los propietarios dueños.”
E, tras diso, ditar solución para evitar así novas
filtracións e contaminación da Fonte Vella:
“…en primer lugar, levantar dicho cauce en la parte que atraviesa la
cuadra, si es que no se ha de inutilizar, limpiar esta del detritus del
estiércol, y sobre el suelo limpio hacer un encachado de hormigón hidráulico,
de quince centímetros de espesor mínimo con una pendiente de diez grados hacia
el patio y tienda susodichos; y en un punto determinado que pudiera ser el eje
de la puerta de ingreso a la cuadra, hacer un cauce de desagüe hacia la calle
enlazado con el de los retretes. Rehacer sobre el encachado propuesto
agrandándolo, el cauce proveniente de los retretes y aguas pluviales examinando
de paso la parte del mismo que atraviesa el patio agrandándolo igualmente y
perfeccionándolo, si fuese menester.
Con esta reforma bien ejecutada cree la Comisión que podrá conseguirse el
objeto apetecido de vitar todo contacto infeccioso con el agua de la repetida
fuente, que tanta aceptación tiene para el vecindario.”
Como era preceptivo, este informe apróbase no concello,
notifícaselle aos propietarios para que executen as obras pertinentes e, cando
está a traballar no lugar o fontaneiro, descobre unha nova filtración que entra
nesta vivenda procedente da do veciño. Co que se presenta un escrito no
concello, dirixido ao Alcalde, comunicando o asunto con data de 14 de marzo de
1913:
“… hacer la limpieza preparartoria del encachado hidráulico que se ha de
construir en una cuadra propia de la casa de Doña (…) se ha descubierto una
filtración de agua (…) proveniente de la casa contigua (…) me apresuro a
comunicarle a fin de que se disponga con toda urgencia (…)que la Comisión de
Obras de la Excma. Corporación de su digna presidencia se persone e informase
de lo que el que inscribe acaba de manifestar.”
Isto pon en marcha o concello que estaba moi disposto a
solucionar os problemas de contaminación da fonte. A Comisión de Obras visita a
casa denunciada e emite informe concluíndo que o lugar en cuestión estaba nun
estado bastante lamentable, cunha corte que era literalmente unha latrina.
Tamén indican as obras que se deben facer para solucionar o problema en
cuestión:
“…con permiso de la dueña de la casa adyacente, Doña (…), entraron a
examinar, próximamente a la misma distancia del punto en que se verifica la
filtración descubierta, encontrándose con otra cuadra que no merece otro nombre
que el de ciénaga de la que, si no hay que apartar la vista con horror, el
estómago más templado no resiste el asco. Con decir que viene a ser la letrina
de la casa para su dueña y huéspedes que son, por lo regular, los que llamamos
vulgarmente carta-rutas, a causa de hallarse inutilizado el retrete, está dicho
lo bastante.
Se hace pues necesario, en primer lugar, que se arregle el retrete verdad,
que está obstruido, y luego hacer la limpieza de la cuadra de que se trata y
sanearla del modo que se propuso y acordó para la (casa do lado)”.
Xunto con este completo informe achégase un plano da zona
datado en 3 de marzo de 1913 no que se debuxan as bóvedas posteriores e as
captacións existentes.
Nel pódese ver como a fonte conta con catro captacións de
auga, tres ao oeste e unha ao leste, e unha única saída da mesma cara á parte
onde esta o actual cano da mesma. Vese como as captacións recollen auga que
pasa por debaixo das casas adxacentes e como conflúen no espazo aberto baixo a
gran bóveda de canón que dataría do século XVI.
O piso desta zona abovedada era un espazo no que
circulaba a auga libremente encamiñada á verter pola zona dos canos, tamén se
pode ver como no exterior da bóveda había un muro alto que reforzaría, por
atrás, a parte monumental da fonte, por así dicilo, e, por último, no lateral
oeste documéntase un “abrevadero” como se cita no documento, que logo debeu de
ser eliminado.
![]() |
Plano da Fonte Vella do ano 1913 (AHM-1627) |
Conclusión.
Con este breve artigo preténdese achegar un anaco máis da
historia da Fonte Vella que complete o amplo abano de publicacións que hai
sobre ela.
É un aporte que tenta amosar que o aspecto que hoxe
presenta a fonte foi algo ao que se chegou co paso do tempo. Así as obras de
1882 déronlle, en esencia, o aspecto final no que refire ao acceso aos canos,
pois tanto escaleiras como “petriles” son, a día de hoxe, os mesmos que se
citan na documentación.
No relativo á parte abovedada, parece que é a mesma dende
o século XVI. O que si cambiará, pero xa no século XX, será o feito de que o
piso, na actualidade, está empedrado e que os ollos das captacións tapados,
aínda que segue a correr auga pola fonte e hoxe pode escoitarse cantar baixo os
pés se un está na parte do cano.
Por iso tamén o documento do 1913 ten interese, pois
danos unha imaxe fixa de como estaba a fonte pouco antes de que se procedese á
súa clausura definitiva e tamén nos permite ver que a historia da Fonte Vella
non é só a do edificio en si mesmo, xa que ten unha infraestrutura soterrada,
que forma parte del, como son as captacións de auga dos catro mananciais que
discorren baixo as casas veciñas, e que son fundamentais para entender a súa
evolución, pois estes son a fonte. Eles son o motivo final polo que existe o
edificio que hoxe coñecemos como Fonte Vella.
A finalidade de todo o que se fai na fonte é para
protexer estes cursos de auga, en tanto en canto este manancial se vai
constituír como algo fundamental para Mondoñedo e, sobre todo, para a xentes
desta área. E será por isto que se xere tanta preocupación para mantela en estado
óptimo, tanto no bispado, como no concello ou na veciñanza.
De aí que Diego de Soto fixera as obras de mellora, de aí
que xa no século XX se impoña a realización de obras de impermeabilización das
filtracións aos veciños do arredor, pero, con todo, estes esforzos finais do
século pasado non deberon de ser eficaces pois só tres anos despois destes
arranxos, ano de 1916, péchase a fonte por unha nova epidemia, neste caso de
Tifus (García, 2015).
A partir deste feito e, unha vez instalada a auga da
traída nos domicilios, nos finais da década dos vinte, a fonte perde un pouco a
súa esencia ao comezar a verter auga igual á das casas, porque se conectará á
rede xeral, deixando que a fonte discorra por debaixo do conxunto.
Tamén mudará o aspecto exterior con dous casetos
construídos aos lados: unha carnicería ao oeste e a forxa do concello ao leste
e que se manterán ata a década dos anos oitenta do século XX no que o conxunto
toma a forma definitiva que presenta a día de hoxe.
Notas
(1)- Cita García Doural (García et Al, 2005) para o ano
1263 que “el canónigo presbítero Pedro Pelayo de Bretoña, deja al cabildo cinco
sueldos leoneses sobre una casa situada “en
el camino que va del Hospital de San Pablo a la fuente”” segundo
documentación consulta polos autores para o artigo aquí indicado. Confirmando
neste momento a súa existencia.
Fontes.
Arquivo Histórico do Concello de Mondoñedo (AHM). Carpeta 2317. Anos 1761-1780. Expediente das
inundacións sufridas na cidade no ano 1761 e desenrolo das obras para arranxar
os danos causadas por estas e os problemas estruturais que daban lugar a estas
enchentes dentro da cidade.
Arquivo Histórico do Concello de Mondoñedo (AHM). Carpeta 1627. Obras de remodelación na Fonte
Vella: escaleiras e accesos do ano 1882.
Arquivo Histórico do Concello de Mondoñedo (AHM). Carpeta 1627. Obras de arranxo de edificios e
cano na Fonte Vella: Comezo do expediente do ano 1911. Plano e informes do ano 1913.
Bibliografía.
Cal Pardo, Enrique
(1988), "Historia del pontificado de D. Diego de Soto", Estudios Mindonienses: Anuario de
estudios histórico-teológicos de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol, n.4º,
páxs. 339-437, Salamanca.
Crespo Prieto,
Rosalía (1988), "La “Fonte Vella” de Mondoñedo", Estudios Mindonienses: Anuario de
estudios histórico-teológicos de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol, n.º4,
páxs. 309-337, Salamanca.
García Doural,
Andrés e Rúa Veloso, Olalla, (2005), "Historia de la Fonte Vella de Mondoñedo",
Estudios Mindonienses: Anuario de estudios histórico-teológicos de la diócesis
de Mondoñedo-Ferrol, n.º 21, páxs. 805-811, Salamanca.
García Doural,
Andrés (2015), "Aguas Contaminadas" en Miscelánea Mindoniense (blog) http://www.blogoteca.com/doural/index.php?cod=137293
Comentarios
Publicar un comentario